نگاهی به آثار و نوشته های ناصر مهاجر- 12: گفت وگوی مهدی اصلانی با ناصر مهاجر

ـ1- آرش پس از 110 شماره و 23 سال انتشارِ مداوم به پایان راه رسید. پرویز قلیچ خانی در چرایی انتشار شماره ی آخر از دوران بازیگری اش و اینکه نیمکت نشینی با نگاهش به زندگی سرِ ناسازگاری داشته گفته و اینکه به هنگام وداع با مستطیل سبز، هنوز چندسالی دیگر توان بازی در سطح حرفه ای داشته، اما مرادش وداع در اوج بوده. او انتشار شماره ی آخر آرش را انتخابی آگاهانه خوانده است. اجازه دهید پرسش هایم را با این فراز از نوشته ی شما در واپسین شماره ی آرش آغاز کنم؛ آنجا که آرش را „صدای تبعید“ خوانده اید. به عنوان یک پژوهشگر تاریخ معاصر، چه جایگاه تاریخی برای آرش و انتشار آن در تبعید قائل هستید؟
ـ• در میان نشریه هایی که پس از استواری جمهوری اسلامی ایران (سال های نخست دهه ی ٦٠) و جلای وطن صدها هزار ایرانی به این سوی و آن سوی جهان انتشار یافته، بیتردید، آرش جایگاهی بلند دارد. آرش به ویژه پس از شماره ی ٢٣، خود را در موضع مخالفِ سخت سر و تا به آخر جمهوری اسلامی قرار داد و بانک رسای رنگین کمانی از دگراندیشان و مخالفان استبداد دینی حاکم بر ایران شد. در آغاز، صدای کمونیست های ایرانی را بازتاباند. اما رفته رفته، جز کمونیست ها، دموکرات ها، سوسیال دموکرات ها، لیبرال ها، به اصطلاح ملیون و تا حدی نیز اسلامگرایان سکولار در آرش جایی برای خود یافتند. این کوششی آگاهانه بود. یعنی مدیر آرش، پرویز قلیچ خانی، به جد کوشید که این صداها و این گرایش ها را در نشریه بازتاب دهد. او در مواردی نیز به مشروطه خواهان سلطنت طلب، تریبون داد. به این معنا، آرش صدای تبعیدیان شد؛ صدای تبعید شد. تبعید در گسترده ترین معنای کلمه. یعنی حتا کسانی که در ایران می زیستند و می زیند و در درون کشور نیز حسی و زندگی ای تبعیدگونه دارند و این نظام خودکامه را برنمی تابند، برای آرش نوشته می فرستادند؛ بیشتر با نام مستعار البته. اما همان گونه که می دانید، نوشته های این پاره از „تبعیدیان“، بخش بسیار کوچکی از کل نوشته ها، پژوهش ها، سروده ها و گزارش هاییست که در آرش آمده است.
از راه بررسی این نوشته ها، پژوهش ها، گزارش ها و… تاریخ نگار می تواند به بسیاری از سویه های زندگی چند میلیون ایرانی که با برنشستن جمهوری اسلامی از ایران کوچیدند، پی برد و تاریخچه ی بود و باش جامعه های تبعیدی ایرانی در سال های ۱۳۶۰ تا ۱۳۹۴ را به رشته ی نگارش کشد. به گمان من، سیر اندیشه ی سیاسی کمونیست ها، سوسیال دموکرات ها، لیبرال ها و ملی گرایان ایرانی با برسیدن دوره ی کامل آرش میسر است. با کند و کاو در آرش است که پژوهشگر می تواند نسبت به فرآورده های فکری و فرهنگی و هنری دگراندیشان این دوره ی از تاریخ ایران شناختی جامع پیدا کند و رُمان، شعر، موسقی، نمایشنامه، تئاتر، فیلم هایی سینمایی و مستند کارورزان کوشای ایرانی در تبعید و مهاجرت را بشناسد. با نهادها، بنیادها، کانونها و انجمن های گوناگونی که کوشندگان اجتماعی آواره در این سو و آن سوی دنیا به پا ساختند و نساختند، آشنا شود. سرنخ هایی بیابد از تلاش و کوشش زن ایرانی در تبعید برای برنمودن سرشتِ زن ستیز جمهوری اسلامی و زمینه سازی گونه ی دیگری از مناسباتِ جنسیتی. نیز داده های مهمی بیابد درباره ی زندگی و مبارزه ی همج نسگرایان و دگرجنسان ایرانی درون و بیرون از ایران.
ـ2- یکی از دغدغه های شما به عنوانِ تاری خدان، مقوله ی زندان بوده است. در تمامی فعالیتِ نوشتاری و مطبوعاتی تان زندان جایگاهی ویژه داشته است. خطی که با بنیان نهادن نشریه ی معتبر „آغازی نو“ آغازیدید و تا اکنون تداوم داشته است، بعدتر انتشار „نقطه“ و سردبیری آن و سرآخر انتشار دو جلد کتابِ زندان با ویراستاری و نظارت شما و البته همکاری مداوم با „آرش“. در همین شماره ی آخر، انتشار ویراست دوم „کشتار بزرگ“ و نیز متن درسنام های و دائره المعارف گونه ی „کشتار 67 ، پرده ی دوم خرداد 60“ به کوشش شما و مهناز متین را می توان نام برد. افزون بر این همه، مکتوب دیگرتان و پژوهش در شکل گیری گلزار خاوران و آثاری دیگر. از جاذبه ی زندان و تعلقِ خاطرتان از جایگاهِ یک تاریخدان برای مان بگویید.
ـ• شما البته نسبت به من محبت دارید. من خودم را در خور این ارزش گذاری مهرآمیز شما نمی دانم. کارک هایی کرده ام (با مهناز متین نیز) و سویه هایی از سیاستِ خشونت در جمهوری اسلامی را بازتابانده ایم؛ به همیاری شما زندانیان جان به در برده و بهره مندی از یادمانده های کسانی که دیگر در میان مان نیستند و جانشان را در ستیز با این نظام بیدادگر، از دست داده اند. چرا سراغ مسئله ای به نام زندان رفته ام؟ به راستی نمی دانم! چه بسا به این دلیل که نمی‌توانستم شنونده ی بی کنُش روایت های تکان دهنده ی دوستان نزدیک و دورم باشم که سال های جوانی و یا میان سالگی خود را در دوزخی به نام زندان جمهوری اسلامی گذراندند. چه بسا عذاب وجدان بوده باشد، دلیل اش! رنج روح! گونه ای وامداری! گونه ای ادای دین! نمی دانم. زخم ها هنوز باز است! ـ
از سوی دیگر آنچه در زندان جمهوری اسلامی ایران روی داده، جزیی ست از کل تاریخ این نظام واپسگرا. نمی توان به تاریخ یک دوره پرداخت و از بررسی سیاستِ خشونت در آن دوره ی تاریخی ـ که زندان نماد و نمود بارز آن است ـ درگذشت. این درگذشتن، این چشم فروبستن، این فراموشی گزینشی، زمینه ساز تکرار رویدادهای ویرانگر و تلخ تاریخ است. و میدانیم وظیفه ی روایت کردن، پرده برداشتن، شهادت دادن و شهادت ها را به ثبت رساندن، در درجه ی نخست در برابر نسلی قرار دارد که خود سیاستِ خشونت را زیسته است. با به هم بافتن رشته های از هم گسیخته ی آنچه روی داده، که از رهگذر بازساختن و بازخواندن روایت های پُرشمار به دست می آید، سیمای خشونتِ دولتی نمایان می شود. کوشش من بر این بوده است که در حد توان خود، این جزء مهم از تاریخ دیروز و امروزمان را از حاشیه به متن بیاورم؛ هم به عنوان پادزهر فراموشی و بُن مایه ی پیکار با سیاستِ خشونت و هم برای نگارش تاریخ فراگیر این دوره. می دانید که من بیشتر به تاریخ زندگی ستم دیدگان، به حاشیه رانده شدگان، بی صدایان و فرودستان می پردازم و به آنچه بر „اقلیت“های دینی و ملی ما رفته است.
ـ3- با علم به موضوع، می خواهم نظر شما را درباره ی ویژهنامه های آرش که در ربط با زندان سیاسی و کشتارهای دهه ی شصت جمهوری اسلامی تهیه و تنظیم شده است، بپرسم. ارزیابی شما از آنچه در زمینه ی زندان و سیاست از پا انداختن و نابود ساختن مخالفان سیاسی نظام اسلامی در آرش آمده، چیست؟
ـ• نخست بگویم که در زمینه ی زندان هرچه بنویسیم، کم نوشته ایم. بهتر از من می دانید که بسیاری از سویه های زندگی و مبارزه در زندان، هنوز بر ما روشن نیست. برخی خوب کاویده نشده و برخی در هاله ای از ابهام است. از این روست که ویژه نامه های آرش را ارج می گذارم و ارزش مند می دانم. باز بهتر از من می دانید که پاره ای از ویژه نامه های زندان آرش، چندان ژرفنگر، پُرمایه و همه سویه نیست؛ تا حدودی تکراریست و محورهای روشن از پیش تعیین شده ای ندارد. بیشتر به مناسباتِ زندان بان و زندانی توجه دارد و رنج و شکنج زندانی. و یا به ایستادگی و نافرمانی زندانی؛ و یا چهره پردازیِ نیستشدگانِ هستی بخش. اشتباه نشود! نمی گویم این گونه نگارش ها و یا تک نگاری ها مهم نیست. به هیچ روی! تنها می خواهم بگویم که می شد و می شود پیش تر رفت. بیش از این ها گفت. با نگاهی ژرف تر به پدیده ی زندان نگریست. به ساز و کار سیاست خشونت، به مناسباتِ میان انسان ها در فضای تنگ و زیر ذره بین. و آنچه بر روح و روان و نه تنها جسم و جان زندانی، رفته است.
ـ4- برایمان کمی از سیرِ تاریخِ خاطره نویسی – البته با ذکر نمونه- از دوران پهلوی اول تاکنون بگویید، و این که آیا به حد بزرگی جنایت انجام شده در دورانِ حکومتِ اسلامی، ما با خاطره ی نقل شده و ثبت شده مواجه هستیم؟ آیا می توان این خاطره گویی را تنها محصول تبعید بدانیم؟
ـ• ویژگی مهم زندان نویسی دوره ی پهلوی اول، به باور من، این است که هیچ یک از یادمانده های زندانی پیش از برافتادن دیکتاتور به چاپ نرسید؛ جز ایام محبس، یادنامه های زندان علی دشتی که پس از کنار زدن سید ضیاء به شکل پاورقی در روزنامه ی شفق سرخ (۱۱ اسفند 1300) منتشر شد و در همان سال به صورت کتاب به چاپ رسید. نباید فراموش کرد که اختناق رضاشاهی، به ویژه پس از سال ١٣١٠، در تاریخ ایران روزگار ما، بی مانند بوده است. تنها پس از شهریور ١٣٢٠ و برآمدن آزادیست که ما از ساز و کار زندان رضاشاهی و آنچه بر زندانیان وجدان رفت، خبردار شدیم: از چند و چون به بند کشیدن و نابود کردن محمد فرخی یزدی، نصرت الدوله فیروز، سردار اسعد (جعفر قلیخان بختیاری)، محسن جهان سوز، دکتر تقی ارانی و دیگران. نخست در جریان محاکمه ی سرپاس مختاری بود (مرداد ١٣21 تا ٢٦ شهریور همان سال) که به آگاهی هایی دست یافتیم. سپس در پاورقی هایی که برخی از زندانیان سیاسی زن و مرد دوره ی رضاشاهی در روزنامه ها و نشریه ها نوشتند. و سپس تر با انتشار کتاب های بزرگ علوی چون ورق پاره های زندان (1320)، ٥٣ نفر (1323)، یادداشت های زندان جعفر پیشه وری (هفته نامه ی آژیر، خرداد 1322). همین جا بگویم که حتا برخی یادمانده های زندانیان سیاسی دوره ی رضاشاهی، تازه پس از انقلاب بهمن ٥٧ انتشار یافت. از جمله خاطرات نصرت الدوله فیروز، یوسف افتخاری، اردشیر آوانسیان، خلیل ملکی، انور خامه ای، شمیده و و و.
در دوران پهلوی دوم نیز بیش و کم، در بر همین پاشنه می چرخید. استثناء بر این قاعده ی کلی، یادمانده های زندان چریک های فدایی خلق است (اشرف دهقانی، یوسف زرکار) و مجاهدین خلق (رضا رضایی) . نیز برخی از دفاعیه ها چون دفاعیه ی شکرالله پاکنژاد، سعید محسن، علیجان شانسی… که دور از چشم ساواک، دست به دست می گشت و سپس در خارج از کشور به چاپ می رسید. در آستانه ی انقلاب هم برخی از یادمانده های زندان، چون میهمان این آقایان، محمود اعتمادزاده (م.ا.به آذین) که در سال ۱۳۵۰ نوشته شده بود، در خارج از کشور به چاپ رسید. و یا نوشته های قدرتمند رضا براهنی در کتابی با پیشگفتاری از ای. ال. دکتروف به نام ( The Crowned Cannibals) که در سال ۱۹۷۷/ ۱۳۵۶ به زبان انگلیسی درآمد.
اشاره به این نکته هم بکنم که تازه چند سالیست زندانیان سیاسی دوره ی پهلوی دوم به نوشتن و یا بازگفتن یادمانده های خود روی آورده اند؛ در تبعید. فکر می کنم در این زمینه، نسیم خاکسار پیش کسوت باشد؛ با دیروزی‌هایش که آن را سال ۱۳۶۶ به شکل رمان رئالیستی درآورد. در سال۱۳۸۰، وریا بامداد جمهوری زندان ها را به انتشار رساند. درست در همان سالی که عباس سماکار، من یک شورشی هستم را به چاپ داد. دو جلدی داد بیداد که مجموعه ای از یادمانده های زنان زندانی سیاسی در سال های ۵۰ تا ۵۷ است، به کوشش ویدا حاجبی تبریزی در سال‌های ۸۱ و ۸۳، به چاپ رسید. کاوه داداش زاده در بهار سال ۸۴ پادشاه زندان ها را منتشر ساخت. سایه های همراه که یادمانده های حسن فخاری از دو زندان پهلوی و جمهوری اسلامیست در سال ۱۳۸۷ به چاپ سپرده شد. رضا علامه زاده هم یادمانده های زندانش را (دستی در هنر، چشمی بر سیاست)، در سال ۱۳۹۰ بیرون داد. سخن کوتاه کنم. چه، می دانید که فهرستی از یادمانده های زندان دوره ی شاه، نخست در نشریه ی نقطه ی شماره ۶ (تابستان ۱۳۷۵) به آگاهی همگانی رسید؛ به همت م- رها و محمد رضا همایون و سپس به شکلی گسترده تر در آرش شماره صد، به کوشش همنشین بهار. این را نیز باید گفت- برای شما البته توضیح واضحات است- که برخی از زندانیان سیاسی دوره ی پهلوی دوم، یادمانده های زندان شان را به شکل داستان کوتاه، مقاله، جستار، و یا بخشی از خاطرات سیاسی شان به رشته ی نگارش کشیده اند؛ به مثل ناصر کاخساز که در گذر از خیال (۱۳۸۱) نکته های ظریفی درباره‌ی زندان گفته است و یا نقی حمیدیان در سفر بر بال های آرزو ( ۱۳۸۳). می بینید که در این زمینه هنوز در آغاز راه هستیم. امیدوارم پیش از آن که گرد فراموشی بر حافظه ی این نسل از زندانیان سیاسی ایران بنشیند، دست به کار شوند و یادمانده های خود را از زندان های محمد رضاشاه پهلوی، به رشته ی نگارش درآورند.
خیال میک نم پرسش شما را پاسخ داده باشم. با این حال شاید بد نباشد از آنچه گفته ام جمع بستی به دست دهم: میان شمار زندانیان سیاسی در دوران رضا شاه با شمار یادمانده های زندان آن دوران، بیش و کم تناسبی منطقی دیده می شود. اما در دوره ی پهلوی دوم، تناسب منطقی ای میان شمار زندانیان و یادمانده هایی که در دست داریم، وجود ندارد. یکی از دلایل آن این است که بخش بسیار بزرگی از زندانیان سیاسی محمدرضا شاه پهلوی در آستانه ی انقلاب بهمن ۱۳۵۷ از زندان آزاد شدند؛ انقلاب بزرگی که همه ی توش و توان ها را به خود جلب میکرد و مجالی برای زندانیان سیاسی پیشین که بیشترشان درگیر فعالیت انقلابی شده بودند، نمی گذاشت. بسیاری از آن نسل باز به زندان افتادند و این بار اعدام شدند. بسیاری دیگر مجبور به جلای وطن شدند و زندگی در تبعید. بسیاری…ـ
بررسی ادبیات زندان نشان می دهد که در دوره ی جمهوری اسلامیست که برای نخستین بار یادنامه نویسی و زندان نویسی به شکلی گسترده جریان می یابد. و این به باور من، نشانه ی حساسیتِ بی پیشینه ی جامعه نسبت به حقوق اولیه ی بشر، کرامت انسانی، آزادی وجدان و در یک کلام بی زاری از سیاستِ خشونت است.
گمان می کنم به سختی بشود ثابت کرد که یادنامه نویسی های زندان و زندان نویسی، تنها فرآورده ی تبعید است. در ایران جمهوری اسلامی نیز این فرآیند، هر چند کمی دیرتر از خارج، به راه افتاد و هنوز نیز در جریان است. در دوره‌ی ریاست جمهوری خاتمی و یکی دو سال پس از آن چندین یادمانده ی زندان جمهوری اسلامی در دهه ی هفتاد، انتشار یافت؛ بیشتر به قلم اصلاح طلبان حکومتی و غیر حکومتی البته. اما کارهایی هم به چاپ رسید که به زندان دوره ی شاه بازمی گردد: درُد زمانه، خاطرات محمدعلی عمویی (۱۳۷۷)، مقاومت در زندان (خاطرات عباس رادنی ۱۳۴۳-۱۳۴۰) به کوشش ابراهیم یزدی (۱۳۷۸)، ساعت ۴ آن روز به قلم مهین محتاج (۱۳۸۱) خاطرات روزنامه نگاران زندانی به کوشش سید فرید قاسمی (۱۳۸۳)،، آن روزهای نامهربان، فاطمه جلالوند (۱۳۸۵)، از آن جمله اند.
ـ5- خودویژه گیِ زندان های جمهوری اسلامی را برایمان برشمارید و نیز در مقایسه با زندان های پهلوی دوم. کارنامه ی آرش را در روشنایی بخشیدن به این خود ویژه گی و تفاوت میان دو نظام زندان در ایران، چگونه ارزیابی میکنید؟

ـ• تا جایی که به یاد می آورم، پژوهش های تطبیقی پُرشماری میان دو زندان شاهی و اسلامی به آرش راه نیافته است و روی هم رفته باید گفت که در این زمینه بیشتر در خطوط کلی ره سپرده ایم. ـ
اما درباره ی بخش نخستِ پرسش تان. همان گونه که بهتر از من می دانید، زندان جمهوری اسلامی، مرحله های متفاوتی را از سر گذرانده است. این مرحله ها، به باور من، با وضعیت عمومی جمهوری اسلامی در پیوندی تنگاتنگ بوده است. در مرحله ی نخست یعنی سال های ٥٧ تا ٦٠ که واپس گرایان هنوز موقعیت خود را در گستره ی جامعه تحکیم نکرده بودند، در گونه ای ائتلاف سیاسی با دیگر جریان ها و جرگه های اسلام گرای شیعی قرار داشتند و یک پارچه نبودند، „زندان اسلامی“ یا به گفته ی زنده یاد پرویز اوصیا، „زندان توحیدی“ هنوز شکل نگرفته بود. پس از سرکوب فراگیر ١٣٦٠، یک پارچه شدن حاکمیت و اسلامی کردن زندگی جامعه (از اقتصاد گرفته تا فرهنگ و هنر، از پوشش و نوشش مردمان گرفته تا آموزش و پرورش)، نظام زندان نیز „مکتبی“ شد. سال های ٦٠ تا ٦٤، اوج بیدادگری در زندان جمهوری اسلامیست. در این دوره است که زندان کارخانه ی تواب سازی شد. در این دوره است که نه تنها دهها تن را روزانه می کشتند، بلکه به ده ها شکل و با اعمال فشار بسیار شدید در پی آن بودند که زندانی را بشکنند، از شخصیت تهی کنند و از او یک تواب واقعی بسازند: یک اسلامگرای شیعه ی متعصب و مکتبی و سرسپرده‌ی جمهوری اسلامی. با همه تلاشی که کردند، در این کار به کام یابی چندانی دست نیافتند. بیشتر زندانیان سیاسی دهه ی ۶۰، فشارها را تاب آوردند، واندادند و تواب نشدند. کشتار بزرگ سال ٦٧، با این واقعیت پیوندی تنگاتنگ دارد. اگر می توانستند به هدفی که پیشارویشان گذاشته بودند دست یابند و بیشتر زندانیان دگراندیش را به توبه وادارند و از آن ها تواب بسازند، دست به آن کشتار نمی زدند و چند هزار تن را به دار نمی کشیدند.
پس از سال ٦٧ و به طور مشخص در دهه ی۷۰، زندان تفاوت های چشم گیری با گذشته پیدا کرد. این تفاوت ها در کلیتی بازتاب تفاوت هاییست که بین جامعه ی مدنی دهه ی ٦٠ با جامعه ی مدنی دهه ی ٧٠ به چشم می آید. اجازه بدهید بیش از این سر شما را درد نیآورم. در سه جا، به تفصیل مرحله های مختلفی را که زندان جمهوری اسلامی از سر گذرانده، بررسیده ام. در کتاب زندان (دفتر اول)، در گفتگوی مفصلی با پرویز قلیچ خانی در خرداد ۱۳۸۰/ ژوئن ۲۰۰۱ زیر نام زندان جمهوری اسلامی: دیروز و امروز و نیز در نوشته ی پژوهشی ای که سال پیش در شماره ی بیستم دفتر کانون نویسندگان ایران در تبعید (تابستان ١٣٩٣/٢٠١٤) انتشار یافت؛ به نام فرآیند شکلبندی نظام زندان جمهوری اسلامی. ـ
ـ6ـ در یکی از شماره های آرش گفته اید بیشتر کارهای زندان- دورانِ اسلامی- را نمی توان تاریخنگاری زندان نامید. چرا؟ کدام بخش از خاطرات زندان به کار تاریخ می آیند؟

ـ• خُب، بین خاطره نویسی و تاریخ نویسی، تفاوتهای بسیاری وجود دارد. خاطرات یا یادمانده ها، البته از گونه ی خوب و جدی اش، ماده ی خام کار تاریخ نگار است. در حکم سند تاریخیست. و می دانیم از لازمه های تاریخ نگاری، یکی هم در دست داشتن سندهای تاریخی متقن است؛ نیز روایت های گوناگون از یک رویداد. روشن است که با یک سند و دو سند هم نمی شود تاریخ جامع نوشت. به سندهای پرشمار و گوناگون نیاز داریم. به روایتهای مختلف از یک رویداد نیاز داریم تا بتوانیم تاریخ یک پدیده را بنویسیم. در اینجا با نگاه و نگرش تاریخ نگار، کاری ندارم. با نیازمندی های اولیه ی کار، کار دارم. رویکردم به مسئله را در میزگردی که سایت بیداران درباره ی کتاب نه زیستن نه مرگ ایرج مصداقی برگزار کرد (٢٠٠٥)، باز می گویم.
«همانطور كه مى دانيد، يكى از منابع تاريخ نگارى، شهادت افرادىست كه در جريان حادثه ى تاريخى حضور داشته اند. به بيانى ديگر، آنچه شاهدان عينى از حادثه، حادثه اى كه در آن به گونه اى درگير بودند، به زبان يا بر كاغذ مى آورند، خودش نوعى سند است. اين نوع مشخص سند، ماده ى خام تاريخ نگارىست! مسئله اى كه اينجا پيش مى آيد، درجه ى دقت شاهد عينى- و به قول اهل فن- “ صحت سند“ است. خُب، هركس چيزهايى را مى بيند و چيزهايى را نمى بيند. چيزهايى را مى شنود و چيزهايى را نمى شنود. وانگهى ميزان دقتِ شاهدان حادثه، يا راويان رويدادها هم متفاوت است. برخى دقت، امانت دارى و وسواس زيادى در بازگويى مشاهدات و هنر روايت گرى دارند؛ برخى كمتر دارند. برخى عمد دارند از غلو و غليظ كردن، داورى و پيش داورى پرهيز كنند. برخى محظور خاصى در اين زمينه ندارند و حتا ديدگاه ها و داورى هاشان را هم در جای جای شهادت شان مى آورند. برخى هرچه از هر كس مى شنوند را تكرار مى كنند. برخى تا درباره ى شنيده هاشان تحقيق نكنند و اطمينان و وثوق نداشته باشند، آن را تكرار نمى كنند. برای‌شان مهم است كه منبع كيست و چقدر دقت و وسواس در نقل خبر دارد. اين مقوله را ابوالفضل بيهقى، تاريخ نگار بزرگ قرن دهم مسيحى خيلى بهتر از من توضيح داده… «و من كه اين تاريخ پيش گرفته ام، التزام اين قدر بكرده ام تا آنچه نويسم يا از معاينه من است يا از سماع درست از مردى تِقه. و پيش از اين به مدتى دراز كتابى ديدم به خط استاد ابوريحان و او مردى بود در ادب و فضل و هندسه و فلسفه كه در عصر او چون او ديگرى نبود و به گزاف چيزى ننوشتى و اين دراز از آن دارم تا مقرر گردد كه من در اين تاريخ چون احتياط مىكنم و هر چه اين قوم كه من سخن ايشان مىرانم بيشتر رفتهاند و سخت اندكى ماندهاند…» (جلد سوم، صفحه ١١٠٠، به كوشش دكتر خليل خطيب رهبر). ـ
اين رويكرد، به باور من، از اصل های پایه ای هرگونه كار جدىست. نه تنها يك تاريخ نگار خوب بايد منبع يا منابع اش را خوب بشناسد و بداند هركدام تا چه حد راست، دقيق و جامع اند، بلكه يك روايت گر خوب، يك خاطره نويس خوب، يك پژوهشگر خوب هم بايد به اين روش پاي بند باشد. اگر نباشد كارش كم ارزش و يا بی ارزش مى شود. تاريخ نگارى زندان هم از اين قاعده ى كلى مستثنى نيست. در اين كار هم بايد از برسى منبع (سند) آغاز كرد. باید درجه ى دقت و درستى، و قدرت و سستى شهادت ها و روايت ها را سنجيد و به شيوه ى شايسته اى از آن ها استفاده كرد. همين جا بگويم هرچه شهادت و روايت بيشتر داشته باشيم، بيشتر می توانیم به جزئيات بپردازيم و تاريخ جامع ترى به دست دهيم. به هرحال هيچ كس در همه جا [زندان] نزیسته و در همه ى زمان ها [این نهاد اینک سی و چند ساله] نبوده و تنها جنبه هایی از واقعيت را ديده و شنيده و در حافظه- حافظه با همه مشكلاتش- ثبت كرده[است]. … براى تدوين تاريخ جامع زندان، بايد به سراغ زندانبان هم رفت. و براى تدوين تاريخ جامع زندان جمهورى اسلامى به جز زندانبان بايد به سراغ تواب ها و نادم ها هم رفت. اين ها، همان طور كه بهتر از من مى دانيد، نقش مهمى در زندگى زندان جمهورى اسلامى داشتند. كم شمار هم نبودند. درست به همين دليل، تا نادم و تواب – كه از نظر من دو چيز متفاوت اند و با هم فرق ها دارند- حرف نزنند و از خودشان و رابطه یشان با زندانبان و ساير زندانيان نگويند، داستان زندان جمهورى اسلامى داستانى ناتمام است.»ـ

٧ـ فرق نادم و تواب را در چه می دانید؟ در یکی از شماره های آرش با دو تن از توابان زندانی مصاحبه شد که بسیار جنجال برانگیز گشت. نظر شما درباره ی این اقدام آرش و کیفیتِ پرسش و پاسخ ها چیست؟

ـ• تواب، از اسم مصدر توبه می آید که به معنای دست کشیدن از گناه و بازگشت به راه حق است. مفهومی ست که در تورات و سپس در انجیلها و سپس تر در قرآن آمده

. (Repentance

در انگلیسی و فرانسه). پس نه تنها مفهومی‌ست دینی، که مفهومیست پیشامدرن. نادم، از مصدر ندم به معنای پشیمان شدن و پشیمانیست و با اندوه و افسوس از کرداری نادرست توامان است. (Regret

انگلیسی و فرانسه) مفهومیست زمینی و انسانی که در دنیای مدرن نیز کاربردی روزانه دارد. بسیار پیش می آید که فرد در نتیجه ی تصمیم های نادرست خود، اشتباه های خود، ارزیابی نادقیق و داوری ناروای خود، دست خوش حس پشیمانی یا ندامت شود. این حق هر انسان است که فکر کند راهی را که رفته، درست نبوده و گزین هاش با روحیه و شخصیت اش خوانایی نداشته است! زندانی سیاسی هم انسان است و بوده اند آرمان خواهان و پیکارگرانی که در دوره ی بازداشت یا محکومیت و یا حبس، به این نتیجه رسیده اند نباید به مبارزه سیاسی روی می آوردند؛ اشتباه کرده اند که به فلان سازمان پیوسته اند و به کار حزبی کشیده شده اند. و می دانیم بوده اند کسانی که بیرون از زندان و فشار زندانبان به این نتیجه و بازنگری رسیده اند. اما بوده اند کسانی هم که در زندان از مبارزه ی سیاسی روی برتافتند. البته فلسفهی زندان و هدف اصلی زندانبان در دوران مدرن جز این نبوده است. بی دلیل نیست که نام رسمی محبس و زندان در دوران مدرن ندامتگاه شد (Penitence).
از من پرسیده بودید فرق اصلی زندان شاه با جمهوری اسلامی در چیست؟ به دیده ی من جمهوری اسلامی در پی این بود که زندانی را به توبه وادارد (هنوز هم هر وقت که باید، چنین می کنند). برای همین هم کارخانه ی تواب سازی راه انداختند و زندگی در زندان یا دقیق تر بگویم دوران محبس را برای دگراندیشان و دگرخواهان، جهنم روی زمین ساختند. دم و دستگاه محمد رضا شاه پهلوی، چنین هدفی را در دستور نداشت. همین که زندانی دست از مبارزه می‌کشید، برایش پیروزی بود و آن را کوس می زد. این تفاوت بنیادین میان نادم و تواب در زندان جمهوری اسلامی چنان که باید و شاید، به رسمیت شناخته نمی شد. صد افسوس که باید بگویم زندانیان سیاسی، به ویژه زندانیان سیاسی دهه ی ۶۰، بیشتر وقت ها نادم و تواب را به یک چشم می نگریستند و رفتاری بیش و کم یکسان با این دو گونه انسان، با این دو گونه شخصیتِ به کلی متفاوت داشتند. در حالی که تواب ها به نسبت های گوناگون با زندان بان همکاری می کردند و نادم ها سر در کار خود داشتند با کسی کار نداشتند. همین جا بگویم به کوشش و کشش پرویز قلیچ خانی برای اینک ه با شماری از تواب ها به گفتگو بنشیند، ارج می نهم و مصاحبه ای را که در آرش شماره ی 97 با یک تواب انجام داد، روی هم رفته مثبت می دانم. مصاحبه ی شما، مهدی جان، با کاوه نیز که بیش و کم خود را در سال های محبس اش در موضع یک نادم قرار داده بود، بسیار خوب و خواندنیست.
٨ـ گمان می کنم اولین کار جدی در ثبتِ خاطرات زندانیان دوران اسلامی با اثر قابل تعمق زنده یاد پرویز اوصیا آغاز شده باشد. تقسیم بندیِ خاطرات زندانهای جمهوری ی اسلامی چه گونه است؟ آرش چه سهمی در تدقیق و تعمیق این تقسیم بندی داشته است؟
ـ• توجه دارید که میان نوشتن یادمانده های زندان و چاپ آن ها، فاصله و فرق وجود دارد. آنچه تا امروز می دانیم این است که نخستین یادمانده ی زندان جمهوری اسلامی که به رشته ی نگارش درآمد، از آن زنده یاد تقی شهرام است که در فاصله ی ١٤ تیر تا ٢٦ مرداد ١٣٥٨ نوشته شد؛ در دفترچه ای. و می دانیم این نخستین زندان نگاری که آمیزه ای است از واقعه نگاری و اندیشه ورزی سیاسی، تازه همین چند سال پیش منتشر شد (١٣٩٠)؛ به همت تراب حق شناس و یارانش در اندیشه و پیکار. دومین یادمانده ی زندان جمهوری اسلامی به خامه ی زنده یاد پرویز اوصیاست. خودش در این باره می نویسد: «در بازسازی فضای زندان قصر که نوشتنش یک سالی پس از رهایی از آن تا تیر ماه ١٣٥٩ به انجام رسید، نویسنده کوشید چیزی از دریافت های بعدی خود را بر آن نیفزاید. هم چنین، در بازخوانی نهایی برای چاپ، گذاشت که حالت و روایت آن روزان به حال و روال خود بماند.» (خاطرات زندان توحيدی قصر در بهار آزادی، پرويز اوصيا (ا. پایا)، (انتشارات بازتاب، زاربروخن 1368). سومین یادمانده از آن زنده یاد محسن فاضل است. او در همان زمان که در بند بود، یعنی ١٣٥٩ تا ٦٠ یادداشت های روزانه می نوشت؛ روی کاغذهایی که میوه را در آن جای می دادند. یادمانده های زندان محسن فاضل هم پس از گذر چندین سال به چاپ آراسته شد؛ در سال ١٣٦٤ از سوی هواداران سازمان پیکار. اما اگر بخواهیم تقویم تاریخی چاپ یادمانده های زندان را از دیده بگذرانیم، باید بگوییم که نخستین کتاب از این دست را سیاوش بشیری به چاپ داد؛ دیوار الله اکبر! آبان ١٣٦١، پاریس. و سپس خوب نگاه کنید، راستکی است، پروانه علیزاده که مهر ١٣٦٦در پاریس چاپ شد؛ از سوی نشر خاوران.
می پرسید یادماندهه ای زندان را چگونه تقسیم بندی می کنم؟ پرسش بسیار مهمیست و پاسخ به آن، هیچ ساده نیست. نه تنها به خاطر گونه گونی یادمانده ها؛ بلکه به خاطر این که اندک شمارند یادمانده های زندان که به شکلی روش مند نوشته شده باشند و از قانونمندی های جا افتاده ی یادمانده نویسی، پیروی کرده باشند. برخی از این یادمانده ها، به ویژه یادمانده های نخستین، بیشتر گزارش گونه اند یا یادداشت های روزانه اند،

(Journal)

. پاره ای بنیاد کار را مناسباتِ میان زندانبان و زندانی قرار داده اند؛ با هدف نمایاندن ساز و کار زندان جمهوری اسلامی. در این دست از یادمانده های زندان، کارهایی میبینیم که بیشتر خصلتِ „افشاگرانه“ دارند، یا هدفشان بازگفتن حماسه های مقاومت است. پارهای از این گونه (Genre)

کارها با افسانه سازی و خیال پردازی سرشته شده که همین جا بگویم زیان‌شان بیش از خدمتشان به فهم تاریخ این دوره از سیاستِ خشونت در ایران بوده است. کارهایی نیز وجود دارند که هم گزارشاند، هم حدیث نفس، هم زنده نگهداشتن یاد یاران و هم دادخواهی. و نیز کارهایی که این همه را در متنی تاریخی می نشانند؛ تاریخ زیسته یا تاریخ در حال تکوین و یا تاریخ پیکار سیاسی. برخی از این گونه ی آخر با گرایش به مستندسازی تاریخی تهیه شده اند. کار بسیار با ارزش شما را مهدی جان، من در این رده جای می دهم. در این میان یکی دو کار درخشان هنرمندانه نیز به چشم میآید که واقعیت تاریخی را آمیخته با صور خیال در متنی از فضاسازی های دقیق و با جسارت، اخلاقی نقش زده است.
آرش چه سهمی در این تقسیمبندی داشته است؟ سهم آرش را گمان می کنم در نوشته هایی که شماری از زندانیان پیشین در نقد یادمانده های دیگران نوشته اند، می توان جست. به مثل در نقد کتاب مصلوب (آرش، شماره ی 90)، نامه‌هایی به شکنجه‌گرم (آرش، شماره 106ـ105)، داد و بیداد (آرش، شماره ی 86)، خاطرات عمویی (آرش، شماره‌ی 69)، نقدهایی بر داس و یاس (آرش، شمارهی 80)، بررسی کتاب زندان (آرش، شمارهی 70) و…ـ

٩- آیا در خاطراتِ ثبت شده ی تاکنونی بندیان، چه در آرش و چه در ادبیات زندان به طور کلی، می توان تفاوتی میان خاطرات زندان زنان و مردان قائل شد؟

ـ• بله، من هم بر این باورم که یادمانده های زنان زندانی ای که تاکنون داشته ایم، با یادمانده های مردان زندانی تفاوت‌هایی دارد. این تفاوت ها را مطلق نمی کنم و دیوار چین میان آن‌ها نمی کشم. اما روی هم رفته احساس می کنم در روایتِ زندانیان زن، بیشتر به جزئیات پرداخته شده. نیز بیشتر به مناسباتِ میان زندانیان نگاه شده است. و نیز بیشتر بود و باش زندان به تصویر کشیده شده است. نادرند زندانیان زنی که بر سکوی „دانای کل“ ایستاده باشند و همه چیز دان و خود „تاریخ زنده“ باشند! حس فردی و برداشتِ شخصی و مناسبات با وابستگان و هم بستگان، در یادمانده های زنان زندانی، بیش از یادمانده های مردان زندانی بیان شده است. البته در این زمینه نیز مردانی بوده اند که یادماندههایشان از گونه ای „نگاه زنانه“ بهره مند بوده است. یکی از خواندنی ترین این گونه یادمانده ها، به گمان من، مالا ست؛ نوشته ی محمد خوش ذوق.

ـ۱۰- شماری از زندانیانی که زندان هر دو نظام پهلوی و اسلامی را از سر گذرانده اند، از خشونت بی حدِ دوران اسلامی و قابل مقایسه نبودنش با دوران پیشین گفته اند. از چرایی این پررنگی خشونت زا و نقش ایدئولوژی اسلامی در خشونت جلادان بگویید؟

ـ• پیشتر عرض کردم که سیاستِ خشونت در نظام زندان جمهوری اسلامی در دهه ی ٦٠، به داوری هر که از تاریخ زندان در ایران یک سده ی گذشته آگاهی دارد، کم مانند بوده است. تردیدی نیست که نقش ایدئولوژی یا دقیق تر بگویم نقش „مکتب“ و یا به قول امام راحلشان، اسلام ناب محمدی، در این بیدادگری و شدت خشونت، انکارناپذیر است. در دهه ی ٦٠ جمهوری اسلامی بر آن بود که با کاربست راه و روش های عهد عتیق، „کافران“، „ملحدان“ و „منافقان“ را به توبه وادارد. در این دوره، شکنجه ی روحی و شکنجه ی جسمی هم زمان و توامان بر زندانی اعمال می‌شد؛ از نشاندن زندانی در قبر و تابوت گرفته تا نمازگزاری اجباری، تا مغزشویی از راه تلویزیون مدار بسته، پخش مصاحبه با زندانیان درهم شکسته و توبه کرده، نوحه خوانی، برگذاری مراسم دعای کمیل و…. گزارش ها یا گزارش گونه‌هایی که در آرش آمده، به گمان من در بازتاباندن بیدادگری و وحشیگری این دوره در خور توجه بسیار است و آنچه که در این نشریه آمده در تاریخ نویسی زندان این دوره به کار خواهد آمد. اما کار تحلیلی درباره ی سرچشمه های این خشونت و سر منزل آن در سه دوره ی نخستین زندان، چنانچه باید و شاید، صورت نگرفته است.ـ

ـ12- تصویر مقاومت های حماسی در ویژهنامه های آرش و نیز جشن ها، بزرگداشت ها را در این نشریه، چه گونه می بینید؟

ـ• میان مایه! چرا که مقاومت در معنای گسترده ی آن در فرهنگ سیاسی مان هنوز جا نیفتاده است. مقاومتِ حماسی نیز در معنای محدود کلمه و بیشتر به شکل ایستادگی در برابر داغ و درفش، معنا پیدا کرده است. آرش در این زمینه، سنتی نشکست و بیش وکم در راه و روالی ره پیمود که تاکنون رواج داشته است. اما باید به حساسیتِ آرش در بازتاباندن مراسم بزرگذاشتِ جانباختگان سال ٦٧ ارج بسیار نهاد. خوب تر می شد اگر گزارش هایی که با ده ها مشکل به دست می آمد، با نقد همراه می گشت و رهنمودهایی برای برگزاری بزرگداشت هایی هرچه زنده تر، بی آلایش ترو بی‌پیلایش تر، و به دور از قراردادها و رفتارهای رسمی. اگر سخنران خوب و گزیده گویی نداریم، اگر سخنی تازه نداریم، اگر طرحی نو در خور یک فاجعه ی ملی در نیانداخته ایم، به سادگی می توانیم دور هم جمع شویم، در سکوت گوش دهیم به نوای تار یا گیتاری، بنوشیم شرابی به آرامی و بنگریم به عکس های گلی، رضا، رزا، همایون، فرزانه، اصغر، مری، احمد، پوران و کاظم و بیاندیشیم لختی به „نیست شدگان هستی بخش“.ـ

ـ13- آیا می توان صفت بهتر بودن را برای شماری از خاطراتِ منتشره شده ی زندان، به کار گرفت؟ بهتر بودن را باید در کجا یافت؟ به داوری شما این معیار و ملاک در آرش به کار بسته شد؟

ـ• بی تردید که می توان و باید به کار گرفت. در همه ی زمینه ها، چنین است. برخی کارها، میان مایه اند. برخی خوب، برخی خیلی خوب، برخی عالی، برخی درخشان. اما کار خوب بدون آن کارهای میان مایه فرا چنگ نمی آید. همه ی این کارها گوشه هایی از واقعیت را می نمایانند که چه بسا دستمایه ی کارهای بزرگ آینده شوند. نباید فراموش کرد که این جهان نیز چون خط و خال و ابروست/ که هر چیز در جای خود نیکوست.