پیشگفتار مترجم (حسن مرتضوی) بر جلد سوم سرمایه
گمان مبر كه به پايان رسيد كار مغان
هزار باده‌ي ناخورده در رگ تاك است
دست‌و‌پنجه نرم‌کردن با اثری مانند سرمایه ساده نیست. نه از آن جهت که مفاهیم آن دشوار است، و نه از اين حيث که زبان مارکس دیریاب است؛ بیش‌تر‌از آن‌رو که شیوه‌ی اندیشیدنت را زیرورو می‌کند. خواندن در کلی‌ترین معنای خود عملی است بیرون از متن؛ با فراغبال می‌توانی با دانش و تجربه‌ي گذشته‌ات اثري را بخواني و معنایش را فراچنگ آوری و همچون غریبه‌اي با حفظ فاصله‌ي خود از آن رخدادِ در حال تکوین در متن به ارزیابی‌اش بپردازی. اما با سرمایه این امر ناشدنی است. اندیشه‌هایی که کتاب مارکس در تو برمی‌انگیزد، وادارت می‌کند با آن درگیر شوی: ناچار از همراهی با آن هستی و گام به گام استدلال‌هایش را تعقیب کنی و آنگاه پی خواهی برد که خود جزیی از ماجرای کتاب شده‌ای. دیگر بیرون از متن نایستاده‌ای. خود متن هستی، چرا که این زندگی توست که در آن جاری است و بی‌تردید به داوری زندگی‌اي می‌پردازی که هم‌هنگام خصوصي و عمومی، فردي و اجتماعی است. اشباح نهفته در تاریخ بشر که سخت سنگواره شده‌اند و قدمتی به درازای سده‌ها یافته‌اند، دیگر موهوماتی دور از فهم و خیال نیستند، بلكه پيرامونت حضور دارند چنان سمج و چنان واقعي كه حتي در موهوم‌بودن‌شان شك نمي‌كني، دنیایی وارونه که واقعی‌شان مي‌یابی؛ و چگونه می‌توانی آن را واقعی ندانی در حالی که زندگی از خود‌بیگانه‌ات با همین دنیای وارونه سامان‌بندی می‌شود و لحظه به لحظه وجود انتراعات پیکریافته‌اش بر روح و روانت سنگینی می‌کند؟ خواندن سرمایه یعنی کلنجار‌رفتن با نفس وجود توأمان فردی و اجتماعی‌ات، شخصیت‌یافتگی وجودت به مثابه یک مقوله، عینیت اجتماعی روابط بین انسان‌ها به میانجی روابط بین اشیاء، حکومت مردگان بر زندگان؛ و شگفتا که زندگان تصوری طبیعی‌تر از این ندارند که چنین مناسباتی نه تنها عادی است، سهل است معتقدند باید چنین نیز باشد. زندگان ناگزیرند این‌گونه بنگرند چرا که خودْ کالبدیافتگی همین روابط و مقولات انتزاعی و پیچیده‌ای هستند که مارکس در کالبدشناسی جامعه سرمایه‌داری و واکاوی و نقدش {اقتصاد سياسي} به کار می‌گیرد.
هفده سال از زندگیم كه وقف ترجمه‌ي هر سه جلد سرمايه شد، در کشاکش با چنين دورنمايي و هماوردطلبی مارکس سپري شد. اكنون مجلد سوم را به پایان رسانده‌ام و در اختیار عموم می‌گذارم. بی‌شک افتخاری است براي من که ترجمه‌ی کامل هر سه جلد این اثرِ گران‌سنگ کارل مارکس را به زبانی منتشر می‌کنم که با آن می‌اندیشم، اما چنین دستاوردی بی‌هیچ شک و شبهه‌ای متکی بر تمامی افرادی است که در زمانی دور یا نزدیک خود را به آتش این اثر انداخته‌اند. پیشتر در مقاله‌ای این تجربه را به رشته قلم آوردم و نیازی نیست که دوباره آن را از سر بگیرم.
برخلاف دو مجلد قبلی، در این مجلد به مقایسه‌ي ويراست انگلس از مجلد سوم سرمايه با خود دست‌نوشته‌های مارکس نپرداختم. تغییرات گسترده‌ي انگلس در متن بیش از آن است که بتوان در یک مجلد تمامی آن‌ها را منعکس کرد. چاره ای جز این نیست که خود دست‌نوشته‌ی مارکس که پایه‌ي کار انگلس بوده است جداگانه ترجمه شود؛ اما این خود برنامه‌ي دیگری است که امیدوارم روزی از پس آن برآیم. خوشبختانه به همت مجله ماتریالیسم تاریخی کل متن دست‌نوشته‌ي اصلی مارکس برای مجلد سوم به انگلیسی ترجمه و اختلافات دو متن روشن شده است.
ترجمه‌ي این کتاب را ابتدا بر اساس ترجمه‌ی انگلیسی انتشارات پنگوئن شروع کردم و سپس تمام متن را با متن اصلي آلماني و ترجمه‌ي فرانسوي‌اش مقايسه كردم. از رفیق عزیزم عباس چلیاوی یاری خواستم و او با دقت و سخت‌کوشی و سماجتی مثال‌زدنی تمام فصل‌ها را خواند و اصلاح کرد و پیشنهاد داد. رفیق عزیز دیگرم کمال خسروی نیز به کمک آمد. کمال نه تنها مقدمه‌ی مهم خود را بر این مجلد نوشت، بلکه به مقایسه‌ي متن ترجمه با متن اصلی (نه همه جا، بلکه هر جا که مهم می‌دانست) پرداخت. دوستان ديگري از جمله پرويز صداقت، مهدی صابری و آزاده صابری هر کدام بخش‌هایی از متن را خواندند و پيشنهادهاي مفیدی ارائه کردند. و سرانجام رفیق عزیزم سیاوش رضایی با دقت بی‌همتای خود به پالایش و ویرایش تمام متن پرداخت. از همگان سپاسگزارم. تدريس این مجلد در فهم بسیاری از مسائل آن سودمند بود. شاگردانم با دقت و توجهی شایسته، اغلب مفاهیم این کتاب را بحث و بررسی می‌کردند و نکات کلیدی و بسیار مهمی را متذکر می‌شدند. عشق و علاقه‌ای که در این کار جمعی سه ساله بین ما بچه‌های کلاس کاپیتال شکل گرفت، در روند ترجمه‌ي این کتاب تاثیرات عمیقی داشته است. ناگفته پيداست كه مسئوليت نهايي اين ترجمه برعهده‌ي من است.
در ترجمه‌ي مجلد سوم سرمايه از چند منبع كمك گرفتهام:
1. Capital, Vol. 3 (London: Penguin 1981 (Penguin Classics 1991))
2. MEGA2 II/15 (Akademie Verlag GmbH, Berlin 2004)
3. Le Capital, Livre III, (Editions Sociales, Paris 1977)
در زيرنويسها توضيحات مترجم انگليسي (ديويد فرنباخ) با «م. ا» و توضيحات مترجم فارسي با «م. فا.» و در خود متن با علایمي ستارهمانند مشخص شده‌اند. همهي توضيحات ديگر در زيرنويسها از ماركس و در مواردي كه از انگلس است، با ذكر نام او آمده است. توضيحات افزوده از سوي ماركس در خود متن با (…)، از سوي مترجم انگليسي با […] و توضيحات مترجم فارسي با {…} معلوم است. هم‌چنين دو نمايه در پايان كتاب داريم كه شامل واژهنامهي فارسي ـ انگليسي ـ آلماني و نمايهي عمومي است. در پايان كتاب نيز فهرستي از كتابها، روزنامهها، مجلات و پروندههاي مورد استناد ماركس در سراسر كتاب را آوردهايم.
مقدمه‌ي اين كتاب را رفيق عزيزم كمال خسروي نوشت كه به جرأت مي‌توانم بگويم يكي از غني‌ترين مقالات براي فهم سه مجلد سرمايه به شمار مي‌آيد، ضمن آنكه براي نخستين بار تزي را ارائه مي‌كند كه در فهم روش به‌كاررفته از سوي ماركس در سرمايه بي‌اندازه مهم است. برخي از واژه‌هاي استفاده‌شده در مقدمه‌ي كمال خسروي با واژه‌هاي متن ترجمه يكي نيست و در خود مقدمه‌ي او اشاره شده است.
ترجمه‌ي اين مجلد را به تمامي شاگردانم در «كلاس كاپيتال» در سه سال گذشته تقديم مي‌كنم.
ح. م.
زمستان 95